Velibor Čolić: “Hoe groter de wreedheid van de oorlog, hoe mooier de natuur”

Eventail.be – Je associeert oorlog met regen. Waarom doet u dat?
Velibor Čolić – Oorlog is duidelijk. Stel je een kamer voor van 20 m2 met een grote piano in het midden. Overal waar je komt, kom je de piano tegen. Voor mij is oorlog een rand in mijn leven en ik wilde een eerbetoon brengen aan de natuur. De domme menselijke vernietiging die we oorlog noemen, kan de natuur niet stoppen. Door dag en nacht in de loopgraven door te brengen, bevond ik me in een ideale positie om de natuur te observeren. We zijn al begraven, maar we staan daar met de aarde. Ik kon zien dat hoe groter en dommer de wreedheid was, hoe mooier de natuur was. Ik kon de zonsondergang zien, de grassen, de insecten… het was prachtig wijs vergeleken met mensen die oorlog voeren. Laten we, om aan de hel te ontsnappen, gebruik maken van deze regen, deze stormen die zowel mooi als gewelddadig zijn. Als de natuur boos is, is ze mooi. Dat is ze altijd. De regen was een vriend. Ik voelde haar beschermende handen. Ze beschermden me en leidden me naar het westen, waar ik heen wilde, alsof de regen ook ten minste één soldaat wilde redden zodat hij getuige kon worden.

– Je schreef in het geheim in je notitieboekjes. Je had een dagboek kunnen schrijven
– Nee. Ik hou van literatuur. Ik heb geen andere ambitie dan literair. Het woord roman maakt me vrij van mijn eigen literaire ambities. Ik wilde gewoon een roman schrijven, met poëzie en “waarheid”. Waar ik woon, in 2024, 2025, controleer je geen roman. Ik wil niet dat mijn boek geïdentificeerd wordt als een getuigenis. De emotie, schoonheid en lelijkheid die ik zocht waren uitsluitend literair.

– Je hebt dertig jaar gewacht en er was ziekte voor nodig om je oorlogservaringen op te rakelen…
– Waarschijnlijk . De ziekte was onverklaarbaar. En dan was er nog de “helpende hand” van kameraad Poetin, die weer een oorlog begon. Ik moest gewoon weg van de emotie. Een aantal oorlogsnotities is al verschenen in Les Bosniaques (Ed. Le Serpent à Plumes, 1994). Maar hier, om mijn trilogie over ballingschap (2) af te sluiten, had ik een airbag nodig, de ruimte die de taal biedt. Taal is het territorium, de emotie. Ik moest dus de pijn van mijn land filteren in een ander territorium, dat van de Franse taal. Om dat te doen, heb je een afstand in de tijd nodig tussen de feiten en het schrijven. Mijn ambitie was om een literair werk te schrijven. Literatuur is groot genoeg om alle emoties die ik wilde overbrengen “op te drinken”.

– In je roman speelt het lichaam een centrale rol: tijdens de oorlog en dertig jaar later in Brussel
– Precies. Ik richt me in mijn trilogie vooral op het lichaam. Ik ben een groot lezer van literatuur over ballingschap. Sinds Ulysses beschrijven de grote schrijvers van ballingschap gemoedstoestanden. Naar mijn smaak waren er weinig lichamen in gevaar in de loopgraven. Gevoelens worden gefilterd door het lichaam. Dat is heel belangrijk, want het lichaam is leven of dood. Ik luisterde naar mijn lichaam en dat van mijn collega’s: de krampen, de pijn, de diarree, het bloed… De tekst begint met de ziekte die ik opliep in Brussel, van 2021 tot 2023(Pemphigus Vulgaris, noot van de redacteur). Het was zichtbaar op mijn gezicht en borst.

– Je hebt de Prix Rossel 2024 gekregen. Wat betekenen België en de Belgische literatuur voor u?
– Toen ik de prijs in ontvangst nam, bedankte ik de Belgische jury voor het geven van een andere identiteit. Ik ben geboren in Joegoslavië, in Bosnië, van Kroatische afkomst. Ik heb twee decennia in Frankrijk gewoond en ben Frans geworden. Nu heb ik een vijfde identiteit. Ik denk dat we geluk hebben dat we meerdere identiteiten hebben. Elke keer dat we geprobeerd hebben, eerst in Europa en dan elders, om mensen tot één identiteit te reduceren, heeft dat tot veel problemen geleid. België is dus een nieuw venster. Ik kijk niet in de eerste plaats naar literatuur in termen van waar ze wordt geproduceerd. Alles wat ik leuk vind aan de Franse taal komt ook uit België. We zien de wedergeboorte van dingen die we hebben gecreëerd, begraven sinds 1945. Ons reddingsvest in Europa zijn onze vele wortels.

– De oorlog in Oekraïne heeft grote gevolgen voor Europa. Bent u bang?
– Nee, niet meer dan dat. Ik weet dat het geweld van een voortdurende oorlog twee kanten op kan gaan. Of het wordt iets compleet krankzinnigs en oncontroleerbaars, of het vervaagt. Ik hoop dat er een soort vermoeidheid optreedt, ook al is de oorlog voor kameraad Poetin gemakkelijk: het zijn niet zijn kinderen die in de loopgraven liggen. Er is een angstaanjagend Balkanspreuk: “de rijke man voert oorlog met zijn ossen, de arme man met zijn zonen”. Na de oorlog koopt de rijke man het vee, de arme man zoekt de graven. Waar ik vooral trots op ben, is toen ik deserteur werd. De jongen, of hij nu Rwandees, Bosnisch, Oekraïens of Russisch is, heeft niets te winnen bij oorlog. Soldaten maken oorlog en generaals winnen hem. Alle grote verhalen over vlaggen, naties en gebieden zijn verzonnen door industriëlen. Zoals Anatole France zei: “Je denkt dat je sterft voor je land, maar uiteindelijk besef je dat je sterft voor industriëlen ”. Ik ben voor deserteurs. Ik denk dat geen enkele overwinning, geen enkele medaille het leven van jonge jongens waard is. Hoeveelschrijvers, dokters, voetballers en koks verdwenen voor altijd in de loopgraven tijdens de oorlogen in Joegoslavië?

– Is je boek vertaald in het Kroatisch?
– Ik ben bezig met de vertaling van War and Rain, in overleg met mijn Kroatische uitgever in Zagreb. Ik ben een paar dagen geleden met de vertaling begonnen. Normaal gesproken komt het boek in september of oktober uit. Het is een heel vreemde situatie, waaraan ik me moet aanpassen. Mijn uitgever zei “doe wat je wilt, het is jouw tekst”. Ik heb geen idee hoe mijn boek in Kroatië zal worden ontvangen. Bel me terug over een jaar.

(1): Ook: Prix Ouest France-Étonnants voyageurs 2024, Prix Joseph Kessel 2024, Prix François Mauriac.
(2): De eerste twee delen: Manuel d’exil (Ed. Gallimard, 2016), Het livre des départs (Ed. Gallimard, 2020).